«قارقارکی» اولین مرکز تلفن مشهد در خیابان خاکی

 وقتی می‌خوانید «تلفن»، منظور آن تلفنی نیست که امروز همه آن را می‌شناسند؛ به‌ویژه اکنون که تلفنِ همراه هم همه‌جا به وفور یافت می‌شود؛ در دست کودک دبستانی تا پیرزنان و پیرمردان بازنشسته پارک‌نشین. یا تلفنی که با تکنولوژی جدید، انقلابی برپا کرده است که علاوه‌بر صدا، تصویر را هم نشان می‌دهد و انجام بسیاری از کار‌های اطلاع‌رسانی را برعهده گرفته است!

تلفنِ آن دوره (تلفن مغناطیسی) که در زمان پهلوی اول تازه تأسیس شده بود، معروف به «تلفن قارقارکی» بود! این تلفن دراختیار مقامات شهری، ادارات دولتی، تعدادی از حجره‌های تجار و خانه‌های مسئولان و رجال وقت درجه اول و اعیان و اشراف و ثروتمندان قرار داشت و بقیه مردم، فقط انبوه سیم‌های آن را بالای تیر‌های مخصوص می‌دیدند. از نخستین مرکز تلفن استان خراسان بزرگ در شهر مشهد با نصب ۷۰ شماره تلفن مغناطیسی در سال ۱۲۹۸ بهره‌برداری شد و در سال‌های ۱۲۹۸ تا ۱۳۵۷ ش. تعداد مراکز خودکار تلفن شهری، به ۹ مرکز افزایش یافت.

در سال ۱۳۳۹ اولین مرکز تلفن آنالوگ (ثابت) با حدود ۲ هزار شماره در خیابان امام خمینی مشهد راه‌اندازی شد

محمدحسین تقوی‌گیلانی نویسنده کتاب «خاطرات حِگمت یا مشهد قدیم» دراین‌باره می‌گوید: من هم که اکنون از خاطرات بیش‌از ۶۰ سال پیش می‌گویم، در کودکی فقط سیم‌های تلفن را در خیابان می‌دیدم و نیز می‌شنیدم که این سیم‌ها مربوط‌به تلفن است. حدود چهارصد‌پانصد رشته سیم درکنار هم که به‌طور منظم و با فاصلۀ معین از یکدیگر عبور می‌کردند که هر سیم هم، مخصوص یک شماره تلفن بود.

اگر روزی اتفاقی همراه بزرگ‌تر‌ها گذارمان مثلا به اداره ثبت یا فرهنگ آن زمان، شهرداری یا دیگر ادارات دولتی می‌افتاد، دستگاه تلفن را روی میز یا نصب بر دیوار اتاق رئیس یا معاون آن اداره می‌دیدیم و در حیرت فرومی‌رفتیم که: این دیگر چیست که ناگهان زنگ می‌زند و آن رئیس یا معاون، قسمتی از وسیله را برداشته با آن حرف می‌زند! و اگر می‌فهمیدیم که این وسیله دستگاه تلفن است و آن آقا دارد با یکی دیگر مانند خودش گفتگو می‌کند، بیشتر تعجب می‌کردیم که: این دستگاه چگونه صدا را از اینجا به جای دیگر می‌رساند!

به‌هرحال، مرکز تلفن قارقارکی در خیابانی به نام «خیابان خاکی» قرار داشت که هنوز هم به این نام معروف است و با اینکه در این شصت هفتادسال چندین نام برای این خیابان تعیین کرده‌اند، باز هم همه مردم شهر، آنجا را با نام «خیابان خاکی» می‌شناسند.

 از این مرکز به هر کجا قرار بود اشتراک تلفن داده شود، یک رشته سیم از بالای تیر‌های مخصوص عبور می‌دادند تا نقطه‌ای که خط تلفن در آنجا نصب می‌شد. ارتباط هم به این صورت بود که به‌طور مثال ابتدا صاحب شماره تلفنِ ۴۰۰، با یک دست گوشی را برمی‌داشت، دستگیره‌ای فلزی را که به داخل دستگاه تلفن متصل بود با دست دیگر می‌گرفت و به دور خود می‌چرخاند. با چرخاندن آن دستگیره کسی که در مرکز تلفن پشت دستگاه نشسته بود، صدای زنگ را می‌شنید سپس با برداشتن گوشی مخصوص خود پاسخ می‌داد.

مطلب مرتبط کوچه هتل پارس

طرف مقابل به‌طور مثال می‌گفت: شماره ۴۵۰ را وصل کنید و سپس گوشی را می‌گذاشت. مسئول ارتباط تلفن یا اپراتور، فیش تلفن ۴۰۰ را به ۴۵۰ وصل می‌کرد. کسی که از آن طرف، صدای زنگ را می‌شنید، ابتدا گوشی را برداشته و دستگیره را چند دور می‌چرخاند و سپس صدای اپراتور را می‌شنید که با فلانی یا فلان‌جا صحبت کنید و بالاخره بین دو طرف ارتباط برقرار می‌شد و گفتگو می‌کردند.

 سرانجام در سال ۱۳۳۹ اولین مرکز تلفن آنالوگ (ثابت) با حدود ۲ هزار شماره در خیابان امام خمینی (پهلوی سابق) مشهد راه‌اندازی شد و امروز به گفته مدیرعامل مخابرات استان (در بهمن ۱۳۹۳) نصب تلفن ثابت در شرکت مخابرات خراسان رضوی که امروزه دیجیتالی شده است، تاکنون با هزارو ۱۰۶ مرکز تلفن، به بیش‌از ۲ میلیون‌و ۴۰۰ هزار شماره ثابت (یک‌میلیون‌و ۲۰۰ هزار آن در مشهد) و ۳ میلیون‌و ۹۱۸ هزار شماره همراه در استان رسیده است.

* این گزارش در شهرآرا شماره ۱۵۴ محله منطقه هشت مورخ ۶ مردادماه ۱۳۹۴ منتشر شده است.